«Ήταν βασική αρχή της φιλοσοφίας του Gradgrind ότι τα πάντα έπρεπε να πληρώνονται. Κανείς δεν έπρεπε ποτέ και για κανένα λόγο να δώσει σε κανέναν οτιδήποτε ή να παράσχει σε κανέναν βοήθεια χωρίς αντίτιμο. Η ευγνωμοσύνη επρόκειτο να καταργηθεί, και οι αρετές που πηγάζουν από αυτήν δεν θα υπήρχαν πια. Κάθε σπιθαμή της ύπαρξης της ανθρωπότητας, από τη γέννηση μέχρι το θάνατο, θα ήταν ένα παζάρι στον πάγκο του εμπόρου», γράφει ο Ντίκενς στα Δύσκολα Χρόνια, το 1854. Δεν έφτανε βέβαια o Dickens στο σημείο να σκεφτεί ότι θα μπορούσαμε μια ημέρα να οδηγήσουμε σε μαρασμό τον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής και κάθε είδους ταξική κοινωνία, αλλά γνώριζε από πρώτο χέρι τον αγριανθρωπισμό του καπιταλισμού, όχι μόνο στις άμεσες επιπτώσεις του, αλλά και στις πηγές του, δηλαδή στην ανοησία εκείνη που θεωρεί ότι τα πάντα είναι εμπορεύματα, ότι όλα μπορούν να ανταλλαγούν έναντι χρήματος ή έστω έναντι μη χρηματικού αντιτίμου.
Δεν γνώριζε, ο Dickens, ότι ο ήρωάς του ο Gradgrind θα επέστρεφε 138 χρόνια μετά, με το ψευδώνυμο και την όψη του ψυχικά αφυδατωμένου οικονομολόγου Gary Becker για να τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ οικονομίας το 1992. Μάλιστα, ο Becker έκανε ένα βήμα μπροστά σε σχέση με τον ήρωα τού Dickens: ενώ ο Gradgrind ισχυριζόταν ότι δεν έπρεπε ποτέ να δίνουμε κάτι χωρίς αντίτιμο, ότι όλα θα έπρεπε να πληρώνονται, επομένως θα έπρεπε να χτίσουμε έναν κόσμο από όπου θα απουσίαζαν το δώρο και το δωρεάν, η αλληλεγγύη, και η βοήθεια χωρίς αντίτιμο και χωρίς λογιστική, ο Becker ισχυρίστηκε ότι ήδη όλα πουλιούνται και αγοράζονται στον κόσμο που ζούμε αλλά δεν το έχουμε καταλάβει και χρειαζόμαστε τις δικές του θεωρίες για να το συνειδητοποιήσουμε. Ισχυρίστηκε, δηλαδή, ότι τα πάντα σε αυτόν τον κόσμο ήδη ανταλλάσσονται έναντι αντιτίμου, ήδη τα πάντα αποτελούν ανταλλαγή εμπορευμάτων ή οιονεί εμπορευμάτων, ακόμη και το παιχνίδι, οι φιλίες, η ερωτική πράξη, ο θηλασμός, ο γάμος, η αλληλεγγύη, ακόμη και μια φευγαλέα στιγμή συμπάθειας· και αν έτσι είναι τα πράγματα, όλα είναι οικονομία, εδώ κυβερνάει ο Gradgrind.
Δεν καταλάβαινε τίποτα ο Becker από αυτά που ισχυριζόταν ένας άλλος κάτοχος του βραβείου Νόμπελ οικονομίας (1998), ο Amartya Sen, που εξηγούσε υπομονετικά ότι τα κίνητρα των ανθρώπων δεν περιορίζονται στην εγωιστική επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος αλλά περιλαμβάνουν και δέσμευση σε ηθικές αξίες: ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη, αίσθηση ηθικού καθήκοντος και άλλες αξίες οι οποίες μπορούν να υπερτερούν του εγωιστικού συμφέροντος και να ανατρέπουν την υποτιθέμενη παντοδυναμία του. Ο Amartya Sen ισχυρίστηκε, επίσης, και έδειξε με πειστικό τρόπο ότι το υποκείμενο που δρα οικονομικά κατά το πρότυπο που περιγράφει η κυρίαρχη οικονομική θεωρία προσομοιάζει σε έναν κοινωνικά ηλίθιο, ένα άτομο οικονομικά ορθολογικό πλην όμως κοινωνικά ηλίθιο. Υπάρχει άραγε ακριβέστερη και πιο γλαφυρή περιγραφή του τυπικού νεοφιλελεύθερου;
Το σημαντικότερο συμπέρασμα που προκύπτει από αυτά που περιγράφει ο Sen, είναι ότι υπάρχει ήδη στο εσωτερικό του σημερινού κόσμου το ηθικό και ιδεολογικό υπόβαθρο για την μετάβαση από την κοινωνία των Gradgrind, των Becker και των άλλων λυκανθρώπων που τώρα κυβερνούν τον κόσμο, σε μια άλλη, ριζικά διαφορετική κοινωνία που ιστορικά αναγνωρίζουμε με το όνομα του κομμουνισμού, μια κοινωνία για την οποία δεν υπάρχει ούτε ένα συνώνυμο, και για αυτό θα την αποκαλούμε με το όνομά της. Όνομα που υποδεικνύει την μορφή μιας μελλοντικής κοινωνίας επειδή νοείται καταρχάς ως τρόπος παραγωγής που θα μπορούσε να θριαμβεύσει επί του καπιταλισμού· όνομα που υποδεικνύει όμως και κάτι άλλο που έχει ξεχαστεί: ο κομμουνισμός είναι επίσης μια ιστορική τάση. Υπάρχει δηλαδή ως δυνατότητα η οποία στήνει ενέδρα στα διάκενα που αφήνει η κυριαρχία του καπιταλισμού, ως δυνατότητα που εάν ενεργοποιηθεί μπορεί να διεκδικήσει, σε ασυμβίβαστη αντιπαλότητα με αυτόν, την πρωτοκαθεδρία στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας.
Στήνει ενέδρα, η ιστορική τάση του κομμουνισμού, πρώτο από όλα, μέσα στις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή στις σχέσεις που έχουν μεταξύ τους όσοι εργάζονται και παράγουν, αλλά και στις σχέσεις που αυτοί έχουν με τα μέσα της εργασίας τους. Εκεί όπου πραγματοποιείται η διαρκής επιχείρηση του Κεφαλαίου να ελέγχει την εργασιακή διαδικασία, δίπλα στην ανελευθερία που επιβάλει η δικτατορία του στους χώρους παραγωγής, δίπλα στην καταπίεση, τον εργοδοτικό αυταρχισμό, την αυθαιρεσία και την εκμετάλλευση, εκεί συγκροτείται ο κόσμος της μισθωτής εργασίας ως αντιπαλότητα προς το Κεφάλαιο· διότι η ίδια η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί τους όρους για τη συγκρότηση ενός συλλογικού εργάτη που ανανεώνει ακατάπαυστα τις γνώσεις του, τις πρακτικές του γνώσεις, αναπτύσσει καινούργιες πρακτικές και δεξιότητες, συσσωρεύει απέναντι στο κάθε τόσο ανανεωμένο σύστημα των μηχανών πρακτική πείρα χωρίς την οποία το σύστημα των μηχανών δεν μπορεί να λειτουργήσει· δημιουργεί, δηλαδή, η ίδια η κεφαλαιοκρατική παραγωγή εμπορευμάτων, τις αντικειμενικές συνθήκες για την αύξηση βαθμών ελευθερίας της εργασίας έναντι του κεφαλαίου, και τελικά για την συγκρότηση μιας συλλογικότητας που είναι σε θέση να αμφισβητεί την ιδιωτική ιδιοκτησία, δηλαδή το δικαίωμά του κεφαλαίου να ορίζει τι, γιατί, και κυρίως πώς πρέπει να παράγουμε. Αυτή, μάλιστα, η συγκρότηση της αντιπαλότητας της μισθωτής εργασίας έναντι του κεφαλαίου, δεν είναι επιλογή ή ατύχημα, είναι στοιχείο μόνιμο και αναλλοίωτο της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής που την συνοδεύει εξαρχής, είναι το δικό της προπατορικό αμάρτημα. Αυτός ο κόσμος της μισθωτής εργασίας, αυτή η συγκρότησή του σε συλλογικό εργαζόμενο, και η αντιπαλότητά του με την καπιταλιστική επιχείρηση, δημιουργούν το πρόπλασμα ενός νέου τρόπου παραγωγής στα διάκενα της κεφαλαιοκρατικής διαδικασίας παραγωγής. Η απαίτησή μας για μια νέα οργάνωση της παραγωγής, για νέες παραγωγικές σχέσεις που υπερβαίνουν τον καπιταλισμό, ελλοχεύει μέσα στην ίδια την κεφαλαιοκρατική παραγωγή, εκεί είναι η αντικειμενική βάση της.
Βρίσκεται, όμως, η ιστορική τάση του κομμουνισμού και στις σχέσεις κοινωνικής αναπαραγωγής, δηλαδή στην «καθημερινή ζωή», στην εστία, στις οικογένειες, στα σχολεία, στις εκκλησίες και τα γήπεδα, στους δρόμους και στις συλλογικότητες, στο δημόσιο σύστημα υγείας, στις λειτουργίες της πόλης γενικά, όπου δεν υπάρχει εμπόρευμα, παντού όπου επικρατεί η δωρεάν, μη χρηματική, μη εμπορευματική δαπάνη· διότι χωρίς καπιταλιστικό εμπόρευμα δεν υπάρχει νόμος της αξίας (δηλαδή προσδιορισμός της αξίας των προϊόντων από την δαπάνη ανθρώπινης εργασίας), ούτε υπάρχει χρήμα, ούτε κεφάλαιο, ούτε εκμετάλλευση της εργασίας, ούτε πολιτική κυριαρχία, ούτε υποδούλωση ή ιδεολογικός εκφοβισμός. Με αυτό το κριτήριο, ο κομμουνισμός βρίσκεται διάσπαρτος γύρω μας σε μικρές και σε μεγάλες πραγματικότητες, στις μη εμπορευματικές δραστηριότητες ψυχαγωγίας, στο δώρο που δεν περιμένει αντάλλαγμα, στην δωρεά που γίνεται ανώνυμα, στις πραγματικές φιλίες, αυτές που δεν υποκρύπτουν ανταλλαγές εξυπηρετήσεων, στους έρωτες εκείνους που δεν κρατούν λογιστικά βιβλία για αυτά που πήρες και αυτά που έδωσες, στα παιδικά παιχνίδια, στην απόλαυση της φύσης χωρίς μεσάζοντες του εμπορίου και της γαιοπροσόδου, στις παρέες που παίζουν ποδόσφαιρο έχοντας κιόλας ξεχάσει ποιο είναι το σκορ, στους στίχους του Imagine του John Lennon, στην αναγνώριση ενός και μοναδικού έθνους, του έθνους των ανθρώπων, στην ενσυναίσθηση «που συνοδεύει την ιδέα ενός κακού που επήλθε σε έναν άλλο που δεν γνωρίζουμε και φανταζόμαστε όμοιό μας», στην αλληλεγγύη των καταλήψεων που φιλοξενούν μετανάστες, στις μουσικές μπάντες και στις θεατρικές ομάδες που παίζουν μόνο για την ευχαρίστηση την δική τους και των άλλων, στα κοινωνικά ιατρεία, στις ταινίες του Αγγελόπουλου, και σε όλα τα άλλα που έχουν την ίδια φύση. Βρίσκεται η ιστορική τάση του κομμουνισμού, ακόμη και στο γαλλικό σύνταγμα της Συμβατικής Συνέλευσης των Ορεινών, του 1793: «οποιοσδήποτε στον κόσμο αναλαμβάνει την φροντίδα ενός ορφανού ή παίρνει υπό την προστασία του έναν γέροντα, πρέπει να θεωρείται πολίτης της Δημοκρατίας»· και δεν βρίσκεται μόνο εκεί η ιστορική τάση του κομμουνισμού, βρίσκεται και σε άλλα εξίσου απίθανα σημεία του πολιτισμού μας.
-
Ηλίας Ιωακείμογλουhttps://commune.org.gr/author/eliasioakimoglou/
-
Ηλίας Ιωακείμογλουhttps://commune.org.gr/author/eliasioakimoglou/
-
Ηλίας Ιωακείμογλουhttps://commune.org.gr/author/eliasioakimoglou/
-
Ηλίας Ιωακείμογλουhttps://commune.org.gr/author/eliasioakimoglou/