Παραμονή πρωτοχρονιάς είδαμε την ταινία «Μη κοιτάτε πάνω».
Είναι μια δυστοπία του συρμού που πρέπει να αντιμετωπιστεί χιουμοριστικά αλλά και κριτικά. Έχει κάποια ενδιαφέροντα κι εύστοχα στοιχεία που αγγίζουν την σημερινή πραγματικότητα, αλλά το κάνει με τέτοιο απόλυτο τρόπο που φαντάζει ως καρικατούρα που δυστυχώς εξουδετερώνει τα χρήσιμα κι ενδιαφέροντα στοιχεία κοινωνικής κριτικής. Καλά αισθητικά δε το συζητώ, είναι κακή ταινία, αλλά είναι μάλλον ταινία spoof που πρέπει να κριθεί, εν μέρει ως τέτοια δηλαδή ως μία συγκεκριμένου είδους ταινία με χιουμοριστική απομίμηση, της οποίας τα χαρακτηριστικά είναι υπερβολικά για να παραγάγουν κωμικό αποτέλεσμα.
Ας δούμε όμως το περιεχόμενο που έχει ενδιαφέρον, όσο κι αν έχω σοβαρές ενστάσεις.
1/ Είναι εύστοχη και έχει παραλληλισμούς με τη διαχείριση του οικολογικού ζητήματος και της πανδημίας από το κεφάλαιο που θέλει να βγάλει κέρδος με ξεκάθαρο τον κίνδυνο καταστροφής της γης. Το «μη κοιτάτε πάνω» είναι όντως εύστοχο και θυμίζει τον τρόπο που συζητείται η πανδημία και ο εμβολιασμός στα ΜΜΕ και τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ).
2/ Όπως αρκετά εύστοχη είναι και η απεικόνιση του κυνισμού που διαφαίνεται στις προετοιμασίες (με δισεκατομμύρια επένδυση) για «τεχνολογική διαφυγή» στο διάστημα, αν χρειαστεί από τον πλανήτη (βλ. Bezos et al.) αλλά και στα δις. δολάρια που επενδύονται για cryogenic πάγωμα πτωμάτων ή κεφαλών για διαιώνιση της ζωής των δισεκατομμυριούχων κτλ.
3/ Αρκετά εύστοχη (έστω κι αν είναι πάλι καρικατούρα) είναι η απαξίωση της πολιτικής και η προβληματική σχέση τους με τα ΜΜΕ (συμβατικά και ΜΚΔ), όπως πχ. Τραμπ που τι είναι παρά μια καρικατούρα πολύ επικίνδυνη για τον κόσμο; Απουσιάζει εδώ η κριτική για τους δήθεν «κανονικούς» στο πολιτικό-κοινωνικό σύστημα το ίδιο που δημιούργησε τους Τραμπ, Όρμπαν, Μπολσονάρο κλπ, ή τους δικούς μας εδώ πχ Αναστασιάδη.
4/ Αρκετά εύστοχη (αλλά πάλι καρικατούρα) είναι η απεικόνιση των κυνικών της εξουσίας που βλέπουν τα πάντα ως ζήτημα πολιτικής «διαχείρισης» και λένε πχ «ας κάνουμε την κρίση ευκαιρία». Από την οπτική των ελίτ τα πάντα φαντάζουν απλώς ως θέμα διαχείρισης και χειρισμού της «μαζικής υστερίας και του φόβου» ως «ψυχολογία του όχλου». Υπάρχει όμως και εναλλακτική οπτική του κόσμου που δεν είναι απλώς πεπρωμένο.
5/ Επίσης, η ταινία πιάνει ένα πραγματικά σοβαρό ζήτημα στις προβληματικές σχέσεις επιστήμης-εξουσίας-κεφαλαίου-ΜΜΕ, και το πιάνει επιφανειακά και μάλλον στρεβλωτικά, αλλά παρόλα αυτά αγγίζει πτυχές του ζητήματος. Παραδείγματος χάρη, περιγράφει τη ματαιοδοξία αλλά και τα διλήμματα των επιστημόνων που κολακεύονται και εξαγοράζονται τόσο από τη μιντιακό «σταρ σύστεμ» όσο από την εξουσία. Επίσης, αρκετά έξυπνα γελοιοποιεί την κυριαρχούσα αλγοριθμική λογική των πάντων, όπως της ηλίθιας (αμερικανιάς) ψυχολογικής-μιντιακής διαχείρισης των μαζών που εξυπηρετούν κατά βάση αυτούς που έχουν στο τσεπάκι τους πολιτικούς. Πάλι εδώ έχουμε να κάνουμε με καρικατούρα διότι πρόκειται για ταινία τόσο αφελή και κενή θεωρίας που κινδυνεύει να γεμίσει πάλι τα μυαλά των συνομωσιολόγων που επίσης μας κατακλύζουν σήμερα. Με άλλα λόγια, η «απομάγευση» εδώ λειτουργεί ως επιβεβαίωση του κυνισμού και του απόλυτου ατομισμού σαν να σου λένε «μην εμπιστεύεσαι κανένα». Είναι περίπου ο κόσμος των ταινιών συντέλειας του κόσμου, ουσιαστικά χωρίς κοινωνία: πχ ταινίες τύπου «Mad Max» που δείχνει τον δυστοπικό κόσμο μετά από πυρηνικό πόλεμο, αλλά υπάρχουν δεκάδες ταινίες από εξωγήινους που καταλαμβάνουν τη γη (Alien etc), ή μετεωρίτης ή ασθένειες (πχ το «12 Monkeys του 1995» που είναι κατά πολύ ανώτερη). Αντί η ταινία να μας διαφωτίζει για το πως είναι οργανωμένος ο κόσμος δηλαδή οι κοινωνικές δομές με τις σχέσεις εξουσίας κι εκμετάλλευσης που περιέχει πάντα αντιστάσεις, ακόμα και όταν επιβάλλονται οι πιο αυταρχικοί στην εξουσία, το κάνει με τρόπο που μοιάζει λες και η αντίσταση από τους «καλούς» να είναι καρτούν για πεντάχρονα.
Τελικά μέσα από την ταινία δεν οδηγούμαστε σε διαύγαση ή απομάγευση, αλλά απλώς η ταινία συμβάλλει στη γενική πολιτική απαξίωση, τον κυνισμό και την απελπισία που διέπουν τον τεχνολογικό ντετερμινισμό μιας καταστροφολογικής δυστοπίας, αυτό που ο John Urry ονομάζει «νεοκαταστροφισμό», που έχει κυριαρχήσει αντι να προβληματίσει ως προς το τι να κάνουμε για να εξέλθουμε από αυτή την πορεία. Ο J. Urry στο τελευταίο του βιβλίο πριν πεθάνει «What is the Future?» (2016) αφιερώνει ένα κεφάλαιο στα «New catastrophic futures», ενώ σε προηγούμενα βιβλία του αναφέρεται σε «μια νέα τάση στη σκέψη για το μέλλον των κοινωνιών, την οποία αποκαλώ «νέα καταστροφολογία» (Urry J. «Climate Change and Society», 2011).
Η ιδεολογική σημασία του μέλλοντος θα με απασχολήσει θεωρητικά σε επόμενο κείμενο. Εδώ απλώς αναφέρω τη σημασία που ο Μαρξ απέδιδε στον «ουτοπικό σοσιαλισμό» παρά την κριτική του, και το γεγονός ότι θεωρείται ουτοπιστής από πολλούς, που έχουν θετική ερμηνεία του όρου, όπως λέει και ο Gregory Claeys «Μαρξ και μαρξισμός» (μετάφραση: Γιώργος Μαραγκός, Μεταίχμιο 2018) σε συνέντευξη του (Θανάσης Γιαλκέτσης «Ουτοπία και επανάσταση στον Μαρξ», ΕΦΣΥΝ 13.01.2019):
«[Ο Μαρξ έχει] την ικανότητα να διαβλέπει ένα μακρινό μέλλον, προκειμένου να εξετάσει πώς θα μπορούσε να αναπτυχθεί ο καπιταλισμός· και έπειτα τον βλέπω με περισσότερο ουδέτερες εκδοχές της ουτοπίας, καθώς υιοθέτησε ένα σύνολο υποθέσεων για τις μορφές που θα έπαιρνε η πορεία προς τη μελλοντική κοινωνία και η ίδια η μελλοντική κοινωνία».
Στον αντίποδα αυτής της λογικής έχουμε τις δυστοπίες σήμερα: αδυνατούν να φανταστούν όχι μόνο ένα καλύτερο κόσμο, αλλά κατευθύνονται από μια σιγουριά για την αναπόφευκτο εφιάλτη της καταστροφής.
Κι όμως υπάρχουν εξαιρετικές αναλύσεις με διαφορετικές μορφές (κοινωνιολογία, λογοτεχνία, ποίηση, ταινίες κτλ) για πιθανές καταστροφές του μέλλοντες όπου οι δυστοπίες μπορούν να μας προβληματίσουν για το πως οικοδομούμε τον κόσμο τώρα και τί μπορούμε να κάνουμε για να τον αλλάξουμε. Αν σας ενδιαφέρει το ζήτημα λογοτεχνικά εγώ προτείνω να διαβάσετε τη τριλογία Ανάμνηση του παρελθόντος της Γης του Liu Cixin (εκδόσεις Selini). Τώρα διαβάζω τον τρίτο τόμο Το τέλος του θανάτου (855 σελίδες), μια ιστορία που ξεκινάει το 1967 και τελειώνει το 18.963.729 μ.Χ..
Δείτε την ταινία όμως και κρίνετε από μόνοι σας!
Καλή χρονιά!