[μετάφραση του Νίκου Τριμικλινιώτη]
Η έννοια του πολέμου αλλάζει με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, του κράτους και της οικονομίας. Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, ο Πρώσος στρατηγός Carl von Clausewitz μπορούσε να ισχυριστεί ότι «ο πόλεμος είναι η συνέχιση της διπλωματίας με άλλα μέσα». Από τότε οι πόλεμοι έχουν γίνει αμέτρητα ακριβοί, θανατηφόροι και καταστροφικοί.
Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Γερμανός στρατηγός Έριχ Λούντεντορφ επινόησε τον όρο «ολικός πόλεμος». Καθώς η ικανοποίηση των υλικών αναγκών βασιζόταν όλο και περισσότερο στις παγκόσμιες αλυσίδες εισαγωγών και εξαγωγών, άλλαξε και η έννοια της οικονομίας: από οικονομίες που επιδίωκαν την αυτάρκεια, στην από κοινού συμμετοχή τους στην παγκόσμια οικονομία˙ στη βάση αυτή, οι ίδιες οι οικονομικές σχέσεις εργαλειοποιήθηκαν για να γίνουν όπλα.
Σήμερα η οικονομία είναι η συνέχεια του πολέμου με άλλα μέσα, όπως για παράδειγμα η κατοχή στη Γάζα και τη Δυτική Όχθη από το Ισραήλ. Ο αποκλεισμός, για παράδειγμα, είναι πράγματι μια αρχαία έννοια του οικονομικού πολέμου, αλλά τα οικονομικά μποϊκοτάζ, τα εμπάργκο και οι πολλαπλές και εξελιγμένες μορφές κυρώσεων είναι νεότερα. Αυτά εξαρτώνται από το είδος ή τον χαρακτήρα του καθεστώτος, την ικανότητα απομόνωσης του αντιπάλου, τον έλεγχο των διεθνών μεταφορών πληρωμών (εκκαθάριση), τον έλεγχο των αγορών συναλλάγματος, τις διεθνείς ανταλλαγές ενέργειας, τροφίμων, πρώτων υλών και χρημάτων (δάνεια και επενδύσεις). Πάνω απ’ όλα, εξαρτάται από την προσβασιμότητα στις βάσεις γνώσεων που είναι απαραίτητες για τον οικονομικό πόλεμο. Εξαρτάται λοιπόν από την πιθανότητα μιας «αμοιβαίας καταστροφής» με την ανάπτυξη όπλων ολοκληρωτικής καταστροφής, η οποία οδήγησε στην ανάπτυξη έμμεσων ή συνδυασμένων μορφών πολέμου.
Από το ξέσπασμα του πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας, υπάρχουν εκείνοι που ισχυρίζονται, και είμαι ανάμεσά τους, ότι ο πόλεμος που διεξάγεται στο έδαφος της Ουκρανίας είναι στην πραγματικότητα ένας πόλεμος μεταξύ του ΝΑΤΟ, που ελέγχεται από τις ΗΠΑ, και τη Ρωσία. Αυτός ο πόλεμος είναι μέρος των αμερικανικών σχεδίων απομόνωσης της Κίνας στην γεωπολιτική σφαίρα της Ευρασίας. Εφόσον μια άμεση αντιπαράθεση από το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ κατά της Ρωσίας κινδυνεύει να εκφυλιστεί και να κλιμακωθεί σε πυρηνική σύγκρουση και Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η παρέμβαση είναι έμμεση. Παίρνει την μορφή χρηματοδότησης, εκπαίδευσης και εξοπλισμού ουκρανικών εθνικιστικών δυνάμεων που εργάζονται για την εξάλειψη της ρωσικής επιρροής στην Ουκρανία και την ένταξη της Ουκρανίας στο ΝΑΤΟ. Οι στόχοι των ουκρανικών δυνάμεων ευθυγραμμίζονται με τα συμφέροντα των ΗΠΑ. Στη μεγάλη εικόνα, η ουκρανική κυβέρνηση είναι μια «πληρεξούσιος» (proxy), δηλαδή κάποιος που ενεργεί για λογαριασμό κάποιου άλλου, του ΝΑΤΟ, όπως και στους πολέμους του Ισραήλ στις αραβικές χώρες η ισραηλινή κυβέρνηση υπηρέτησε τα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα στη Μέση Ανατολή.
Ο ισχυρισμός ότι η σύγκρουση στην Ουκρανία είναι στην πραγματικότητα μια σύγκρουση μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ είναι ιδιαίτερα προφανής στην οικονομική της διάσταση˙ ενώ στη στρατιωτική διάσταση η «εξωτερική» εμπλοκή είναι έμμεση, «χωρίς μπότες επί του εδάφους», όπως λένε (no boots on the ground), στην οικονομική πλευρά η εμπλοκή είναι άμεση και πρωτογενής. Οι στόχοι του πολέμου κατά της Ρωσίας είναι να διαταράξει και να οδηγήσει σε κατάρρευση τη ρωσική οικονομία, να προκαλέσει αντίθεση στον πόλεμο και εσωτερική αναταραχή στη Ρωσία και να προσπαθήσει να ανατρέψει την εξουσία του Πούτιν.
Μέχρι στιγμής, οι ΗΠΑ έχουν αναλάβει πέντε βασικά μέτρα: 1) Πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων των Ρώσων ολιγαρχών, 2) χρηματιστικές κυρώσεις, 3) πάγωμα των συναλλαγματικών αποθεμάτων της ρωσικής Κεντρικής Τράπεζας στο εξωτερικό, 4) εμπορικοί περιορισμοί σε εισαγωγές από τη Ρωσία, 5) περιορισμοί εξαγωγών στη Ρωσία.
Ας τα δούμε πιο αναλυτικά:
(1) Μέσω του «παγώματος» περιουσιακών στοιχείων περίπου 1.500 ολιγαρχών, η κλεπτομανής ελίτ πέριξ του Πούτιν απεικονίζεται ως να κυβερνά με λαϊκίστικα τεχνάσματα, αν και της αποδίδονται πολλοί και διάφοροι χαρακτηρισμοί στις αναφορές των ΜΜΕ. Ωστόσο, αυτό το «πάγωμα» στην πράξη είναι χωρίς δόντια ή ουσιαστικό αντίκρισμα: αρπάζοντας τα αυγά του Φαμπερζέ (σύμβολα χλιδής), τα γιοτ και τις ποδοσφαιρικές ομάδες, οι επιπτώσεις για τους ολιγάρχες είναι ελάχιστες, εφόσον το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίου τους είναι καλά κρυμμένο σε ανώνυμες εταιρείες και φορολογικά καταφύγια.
(2) Οι χρηματιστικές κυρώσεις έχουν σχεδιαστεί για να βλάψουν τις τράπεζες, επιβλήθηκαν κυρώσεις για την πώληση δανείων και μετοχών της κεντρικής τράπεζας και των ρωσικών εμπορικών τραπεζών. Ο αποκλεισμός της Ρωσίας από το SWIFT έπληξε σκληρά τη Ρωσία, εφόσον το SWIFT αποτελεί το κύριο διεθνές γραφείο συμψηφισμού μέσω του οποίου γίνονται οι περισσότεροι διακανονισμοί μεταξύ επιχειρήσεων σε διάφορες χώρες. Οι διεθνείς συναλλαγές διεξάγονται συνήθως σε δολάρια ΗΠΑ. Ωστόσο, μέχρι τώρα είχε χορηγηθεί μια προσωρινή εξαίρεση στις συναλλαγές φυσικού αερίου και πετρελαίου της Ευρώπης με ρωσικές εταιρείες. Η αποτροπή συναλλαγών σε δολάρια έκανε τη Ρωσία να στραφεί σε πληρωμές μέσω εμπορίου ανταλλαγής, πληρωμές σε άλλα νομίσματα ή χρήση δευτερευόντων διεθνών γραφείων συμψηφισμού (για παράδειγμα, το κινεζικό CIPS).
(3) Το πάγωμα των αποθεματικών της Ρωσικής Κεντρικής Τράπεζας (CBR) στη Δύση (περίπου 600 δισ. δολάρια) προκάλεσε άμεση πτώση της αξίας του ρουβλιού κατά 30%. Το εγχώριο επιτόκιο στη Ρωσία αυξήθηκε από 9,5% σε 20% και έβαλε τη Ρωσία σε αρνητική ανάπτυξη. Τον Ιούνιο, για πρώτη φορά σε περισσότερα από εκατό χρόνια, η Ρωσία απέτυχε να αποπληρώσει ένα δάνειο, μια αδυναμία που θεωρείται χρεοκοπία. Έκτοτε, η Ρωσική Κεντρική Τράπεζα έλαβε μέτρα που επανέφεραν το ρούβλι σε υψηλότερο επιτόκιο από ό,τι ήταν πριν από την κρίση και μείωσε το εσωτερικό επιτόκιο στο 8%. Στο μεταξύ, η αύξηση των τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, ως αποτέλεσμα του πολέμου, αντιστάθμισε τη ζημιά από το πάγωμα των αποθεματικών, με τη ροή σκληρού νομίσματος (δολάρια και ευρώ) στη Ρωσία, που έτσι δεν χρειαζόταν τα αποθέματά της. Δεν υπάρχει, ωστόσο, αμφιβολία ότι η ανάπτυξη της ρωσικής οικονομίας έχει υποστεί σοβαρή ζημιά.
(4) Εμπορικοί περιορισμοί: Ένας από τους κύριους περιορισμούς είναι το εμπάργκο στις αγορές πετρελαίου, το οποίο αντιπροσωπεύει το 36% των εσόδων του ρωσικού προϋπολογισμού. Ορισμένοι από τους σχετικούς περιορισμούς είναι ήδη σε ισχύ και κάποιοι θα τεθούν σε ισχύ σε λίγους μήνες. Η μείωση της ζήτησης από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη έχει μέχρι στιγμής αντισταθμιστεί από την αύξηση των πωλήσεων στην Ινδία και την Κίνα, αν και σε μειωμένη τιμή. Η αποτυχία τους να παραλύσουν τη Ρωσία έκανε τις ΗΠΑ να απαιτήσουν ανώτατο όριο στην τιμή του ρωσικού πετρελαίου, ωστόσο άλλοι παραγωγοί (ΟΠΕΚ) αλλά και ορισμένοι καταναλωτές αντιστέκονται στην απαίτηση αυτή.
(5) Το κύριο όπλο στον οικονομικό πόλεμο είναι το μποϊκοτάζ των εξαγωγών προς τη Ρωσία. Αφορά σε υλικά, ανταλλακτικά και προϊόντα σε όλους τους τομείς, στρατιωτικούς και πολιτικούς, CHIPS υπολογιστών (Semi-conductors), εξοπλισμό επικοινωνιών, ενεργειακά μηχανήματα, μεταφορές, κατασκευές και άλλα βιομηχανικά εργαλεία. Δεν πρόκειται μόνο για προϊόντα που κατασκευάζονται στις ΗΠΑ, αλλά για όλα τα προϊόντα που χρησιμοποιούν προϊόντα και τεχνολογίες που κατασκευάζονται στη Δύση.
Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ρωσία ανοίχτηκε οικονομικά σε τεχνολογικές εισαγωγές από τη Δύση. Γι’ αυτό και ο τραυματισμός είναι ιδιαίτερα σοβαρός, και θα χειροτερεύει με την πάροδο του χρόνου.
Υπάρχει κάποια συζήτηση σχετικά με τον μέχρι στιγμής βαθμό επιτυχίας του οικονομικού πολέμου της Δύσης εναντίον της Ρωσίας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κυρώσεις πληγώνουν και πλήγωσαν τη Ρωσία, αλλά είναι σαφές ότι η επίδρασή τους δεν είναι μονοσήμαντη, εφόσον πολλές από αυτές είναι «δίκοπο μαχαίρι». Με άλλα λόγια, οι κυρώσεις πλήττουν, μερικές φορές ακόμη περισσότερο, ακόμη και αυτούς που τις εφαρμόζουν, δηλαδή άλλες ευρωπαϊκές οικονομίες. Ο οικονομικός πόλεμος κατά της Ρωσίας προκαλεί πληθωρισμό και επιβραδύνει την ανάπτυξη και στη Δύση. Όταν πρόκειται για το στρατόπεδο των συμμάχων, δεν βλάπτονται όλοι στον ίδιο βαθμό, δεν πληρώνουν όλοι το ίδιο τίμημα και επομένως δεν έχουν όλοι την ίδια διάθεση να συνεχίσουν τις κυρώσεις. Το σκληρότερο όπλο στον οικονομικό πόλεμο είναι οι απαγορεύσεις εξαγωγών στη χώρα που μάχεται, αλλά ένα τέτοιο όπλο είναι αποτελεσματικό μόνο μακροπρόθεσμα.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία, στο πλαίσιο του οποίου διεξάγεται ο οικονομικός πόλεμος της Δύσης εναντίον της Ρωσίας, έχει ήδη αλλάξει την προηγούμενη πολιτική που είχε η Ευρώπη απέναντι στη Ρωσία. Ένα από τα σημεία διαμάχης στην Ευρώπη ήταν, ακόμη και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ο βαθμός στον οποίο η Ευρώπη βασιζόταν στην αμερικανική άμυνα σε περίπτωση πυρηνικού πολέμου. Η Γαλλία υποστήριζε την αυτονομία στις σχέσεις της με την ΕΣΣΔ ενώ ήταν μέλος του ΝΑΤΟ. Ακόμη και στη Γερμανία υπάρχει μια γραμμή σκέψης ότι η Γερμανία και η Ρωσία δεν πρέπει να είναι ξανά εχθροί. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκε η στρατηγική οικονομικής συνεργασίας με τη Ρωσία μετά την ενοποίηση της Γερμανίας. Ο πόλεμος στην Ουκρανία βάζει τέλος στην ανεξαρτησία της Ευρώπης έναντι των ΗΠΑ. Ο πόλεμος στην Ουκρανία υποτάσσει πλήρως το ΝΑΤΟ και την ΕΕ στην πολιτική ατζέντα των ΗΠΑ, αυξάνοντας τους αμυντικούς προϋπολογισμούς των ευρωπαϊκών χωρών (στρατιωτικοποίηση) εις βάρος των τάσεων στην Ευρώπη που αγωνίζονται για βιωσιμότητα απέναντι στην περιβαλλοντική κρίση και για κοινωνικά και πιο δίκαια προγράμματα.
Ένας οικονομικός πόλεμος βλάπτει ολόκληρο τον πληθυσμό, δηλαδή όχι μόνο τους μαχητές αλλά και τους αμάχους. Το τίμημα του πολέμου για τις ευρωπαϊκές χώρες περιλαμβάνει τα εξής: Άμεση στρατιωτική βοήθεια, οικονομική βοήθεια για τη συντήρηση της Ουκρανίας κατά τη διάρκεια του συνεχιζόμενου πολέμου, φροντίδα εκατομμυρίων προσφύγων από την Ουκρανία, έξοδα συμμετοχής στον οικονομικό πόλεμο κατά της Ρωσίας, πληθωρισμό, μείωση της οικονομικής ανάπτυξης και διάβρωση της αξίας του ευρώ. Οι κυρώσεις και οι αντικυρώσεις οδηγούν σε αυξήσεις τιμών και μείωση της οικονομικής ανάπτυξης και πληγώνουν περισσότερο τις φτωχές χώρες και τα φτωχά στρώματα σε κάθε κοινωνία. Η συνέχιση του πολέμου θα έχει διαφορετικές επιπτώσεις σε διαφορετικές χώρες και διαφορετικές επιπτώσεις σε διαφορετικά τμήματα του πληθυσμού.
Στην προπαγανδιστική εκστρατεία των δυτικών μέσων ενημέρωσης υπέρ της Ουκρανίας δίνεται έμφαση στη στρατιωτική πλευρά, όπως τη φρίκη του θανάτου, την καταστροφή και την εκκένωση, την κατοχή και την απελευθέρωση, τις στρατιωτικές αποτυχίες των Ρώσων και τις επιτυχίες των Ουκρανών. Ο πόλεμος κατά τ’ άλλα θεωρείται ένας αναπόφευκτος πόλεμος. Τα νέα για τις επιτυχίες της Ουκρανίας στην αντεπίθεσή της κατά της ρωσικής εισβολής γέμισαν πολλούς ανθρώπους με ελπίδα ότι ο πόλεμος θα μπορούσε σύντομα να τελειώσει. Αυτό όμως δεν είναι καθόλου σίγουρο.
Ενώ μέχρι τώρα δόθηκε προσοχή κυρίως στον στρατιωτικό πόλεμο, θα πρέπει επίσης να δοθεί προσοχή -και όχι λιγότερο- στον οικονομικό πόλεμο της Δύσης εναντίον της Ρωσίας, στις συνέπειες και το κόστος του πολέμου και σε αυτούς που επωμίζονται το τίμημα.
_______
1 Το κοσμημένο αυγό που δημιουργήθηκε από τον οίκο κοσμημάτων Fabergé, στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Δημιουργήθηκαν 69 αυγά, εκ των οποίων σήμερα σώζονταιτα 57 . Σχεδόν όλα κατασκευάστηκαν υπό την επίβλεψη του Πέτερ Καρλ Φαμπερζέ μεταξύ 1885 και 1917. Τα πιο διάσημα είναι τα 52 «αυτοκρατορικά’ αυγά του, 46 από τα οποία διασώζονται, τα οποία κατασκευάστηκαν για τους Ρώσους τσάρους Αλέξανδρο Γ’ και Νικόλαο Β’ ως πασχαλινά δώρα για τις συζύγους και τις μητέρες τους. Τα αυγά Φαμπερζέ αξίζουν εκατομμύρια δολάρια και έχουν γίνει σύμβολα χλιδής.
* Ομότιμος καθηγητής στο Academic College Tel Aviv Jaffa, δημοσιεύτηκε στο Zo HaDerech, 28/9/2022
